PUPUH SUNDA

Urang Sunda kiwari kawasna geus loba nu teu wanoh ka nu disebut “pupuh”. Dalah keur jaman kuring sakola di SD ge - taun genep puluhan - geus langka diajarkeun ku guru teh. Duka memang teu aya dina kurikulumna, duka pedah guruna oge teu bisaeun.

Padahal pupuh teh hiji karya seni anu mibanda ajen luhur, komo mun ditilik tina seni dangdingna mah. Bisa jadi lantaran ari seni mah patalina jeung rasa, aya nu resep aya nu teu resep, aya nu bisa aya nu teu bisa. Mun kalolobaanana teu resep jeung teu bisa, nya lila-lila pada mopohokeun, kawas pupuh.

Ku motekarna sastrawan baheula, aya buku fiksi anu ditulis dina wangunan pupuh, disebutna wawacan. Eusina nyaritakeun dongeng atawa carita buhun. Tangtu wae nu bisa kana pupuh mah macana teh bari dihariringkeun. Nu kawentar harita antarana : Wawacan Mantri Jero, Wawacan Purnama Alam, Wawacan Pedang Allah, Wawacan Mundinglaya jeung sajabana. Hanjakal harita teh kuring keur budak, teu kapikir hayang nyieun koleksi.

Pupuh teh karya sastra puisi nu bisa ditembangkeun. Jumlahna aya 17. Masing-masing boga ciri dina jumlah padalisanna, jumlah engang tiap padalisan, sora tungtung tiap padalisan , jeung watekna anu dumasar kana wirahma. Tina jumlah anu 17, dibagi dua katagori, nyaeta sekar ageung, jeung sekar alit. Disebut sekar ageung lantaran bisa ditembangkeun leuwih ti sawanda. Sedengkeun sekar alit ukur sawanda. Nu kaasup sekar ageung nyaeta : kinanti, sinom, asmarandana, dangdanggula ( sok disingget ksad ). Sedengkeun nu kaasup sekar alit : balakbak, durma, gambuh, gurisa, juru demung, ladrang, lambang, magatru, maskumambang, mijil, pangkur, pucung, wirangrong.

Ngarah rada jentre kieu pereleanana.

Conto : pupuh kinanti

aturanana : jumlah padalisan 6, tiap padalisan 8 engang, sora tungtung : u-i-a-i-a-i

Conto guguritanana :

bu-dak leu-tik bi-sa nga-pung       8 engang   sora tungtung u        

ba-ba-ku nga-pung-na peu-ting     8 engang   sora tungtung i

nga-la-yang ka-ka-la-yang-an       8 engang   sora tungtung a

ma-ling-an nu a-mis a-mis              8 engang   sora tungtung i

sa-ru-pa-ning bu-bu-ah-an            8 engang   sora tungtung a

na-on ba-e nu ka-pang-gih            8 engang   sora tungtung  i

Conto-conto pupuh :

Sekar ageung :

1.Kinanti

Jumlah padalisan : 6

Jumlah engang tiap padalisan : 8-8-8-8-8-8

Sora panungtung : u-i-a-i-a-i

Watekna : prihatin, miharep.

Conto pupuh Kinanti :

Kembang ros ku matak lucu

Nya alus rupa nya seungit

Henteu aya papadana

Wantuning kembang sajati

Papas di patamanan

Seungit manis ngadalingding

               

2.Sinom

Jumlah padalisan : 9

Jumlah engang tiap padalisan : 8-8-8-8-7-8-7-8-12

Sora panungtung : a-i-a-i-i-u-a-i-a

Watekna : bungah, marahmay

Conto pupuh Sinom :

Warna-warni lauk empang

Aya nu sami jeung pingping

Pagulung patumpang-tumpang

Ratna Rengganis ninggali

Warnaning lauk cai

Lalawak pating suruwuk

Sepat pating karocepat

Julung-julung ngajalingjing

Sisi balong balingbing, sisi balungbang

3.Asmarandana

Jumlah padalisan : 7

Jumlah engang tiap padalisan : 8-8-8-8-7-8-8

Sora panungtung : i-a-e/o-a-a-u-a

Watekna : asih, deudeuh.

Conto pupuh Asmarandana :

Eling eling mangka eling

rumingkang di bumi alam

darma wawayangan bae

raga taya pangawasa

lamun kasasar lampah

nafsu nu matak kaduhung

badan anu katempuhan

4.Dangdanggula

Jumlah padalisan : 10

Jumlah engang tiap padalisan : 10-10-8-7-9-7-6-8-12-7

Sora panungtung : i-a-e/o-u-i-a-u-a-i-a

Watekna : jembar, nineung,was.

Conto pupuh Dangdanggula :

Mega beureum surupna geus burit

Ngalanglayung panas pipikiran

Cikur jangkung jahe koneng

Naha teu palay tepung

Sim abdi mah ngabeunying leutik

Ari ras cimataan

Gedong tengah laut

Ulah kapalang nya bela

Paripaos gunting pameulahan gambir

Kacipta salamina

Sekar alit :

1.Balakbak

Jumlah padalisan : 3

Jumlah engang tiap padalisan : 15-15-15

Sora panungtung : e-e-e

Watekna : lucu, rehe

Conto pupuh Balakbak

Aya warung sisi jalan rame pisan Citameng

Awewena luas-luis geulis pisan ngagoreng

Lalakina lalakina los ka pipir nyoo monyet nyanggereng

2.Durma

Jumlah padalisan : 7

Jumlah engang tiap padalisan : 12-7-6-7-8-5-7

Sora panungtung : a-i-a-a-i-a-i

Watekna : harengheng, amarah, sumanget.

Conto pupuh Durma:

Moal ngejat sanajan ukur satapak

Geus dipasti ku jangji

Mun tacan laksana

Numpes musuh sarakah

Heunteu niat seja balik

Najan palastra

Mati di medan jurit

3.Gambuh

Jumlah padalisan : 5

Jumlah engang tiap padalisan : 7-10-12-8-8

Sora panungtung : u-u-i-u-o

Watekna : samar polah, tambuh laku, bingung.

Conto pupuh Gambuh :

Ngahuleng banget bingung

henteu terang ka mana ngajugjug

turug turug harita teh enggeus burit

panon poe geus rek surup

keueung sieun aya meong

4.Gurisa

Jumlah padalisan : 8

Jumlah engang tiap padalisan : 8-8-8-8-8-8-8-8

Sora panungtung : a-a-a-a-a-a-a-a

Watekna : heureuy tamba kesel

Conto pupuh Gurisa :

Hayang teuing geura beurang

geus beurang rek ka Sumedang

nagih anu boga hutang

mun meunang rek meuli soang

tapi najan henteu meunang

teu rek buru buru mulang

rek tuluy guguru nembang

jeung diajar nabeuh gambang

5.Juru demung

Jumlah padalisan : 5

Jumlah engang tiap padalisan :8-8-6-8-8-8

Sora panungtung : a-u-i-a-u

Watekna:  bingung, susah pilakueun

Conto pupuh Juru demung :

Mungguh nu hirup di dunya

Ku kersaning anu agung

Geus pinasti panggih

Jeung dua rupa perkara

Senang paselang jeung bingung

Lolobana mungguh jalma,
embung hina hayang agung,
hayang hirup mukti,
tapina embung tarekah,
tinangtu mo bakal nanjung.

6.Ladrang  

Jumlah padalisan : 4

Jumlah engang tiap padalisan : 10-4-8-12

Sora panungtung : i-a-i-a

Watekna : heureuy, nyindir.

Conto pupuh Ladrang :

Aya hiji rupa sato leutik

Engkang-engkang, engkang-engkang

Sok luluncatan di cai

Ari bangun arek sarupa jeung lancah
Aya hiji anak bangkong leutik,
mokahaan,
maksudna ngelehkeun sapi,
nahan napas antukna bitu beuteungna. 

7.Lambang

Jumlah padalisan : 4

Jumlah engang tiap padalisan : 8-8-8-8

Sora panungtung : a-a-a-a

Watekna : heureuy  pikaseurieun

Conto pupuh : Lambang

Nawu kubang sisi tegal

nyair bogo meunang kadal

atuh teu payu dijual

rek didahar da teu halal

8.Magatru

Jumlah padalisan : 5

Jumlah engang tiap padalisan : 12-8-8-8-8

Sora panungtung : u-i-u-i-o

Watekna : handeueul, mamatahan

Conto pupuh Magatru :

Majalaya, Ciparay, Banjaran, Bandung

Kopo reujeung Cisondari,

Cicalengka, Ujung Berung

Rajamandala, Cimahi

Leles, Limbangan, Tarogong

9.Maskumambang

Jumlah padalisan : 4

Jumlah engang tiap padalisan : 12-6-8-8

Sora panungtung : i-a-i-a

Watekna : sedih, nalangsa

Conto pupuh Maskumambang :

He barudak kudu mikir ti leuleutik

Maneh kahutangan

Ku kolot ti barang lahir

Nepi ka ayeuna pisan

Da kolot teh kahesean beurang peuting

Sumawon rugina

Ngan kolot heman gumati

Ngamemenan salawasna

 Maraneh the kudu bae boga pikir

Rek mulang tarima

Ka kolot rek males asih

Dimana geus cumarita

10.Mijil

Jumlah padalisan : 6

Jumlah engang tiap padalisan : 10-6-10-10-6-6

Sora panungtung : i-o-e-i-i-u

Watekna : miharep

Conto pupuh Mijil :

Mesat ngapung putra Sang Arimbi

Jeung mega geus awor

Beuki lila beuki luhur bae

Larak lirik ningali ka bumi

Milari kang rai

Pangeran Bimanyu

11.Pangkur

Jumlah padalisan : 7

Jumlah engang tiap padalisan : 8-11-8-7-12-8-8

Sora panungtung : a-i-u-a-u-a-i

Watekna : sayaga

Conto pupuh Pangkur :

Seja nyaba ngalalana

ngitung lembur ngajajah milang kori

henteu puguh nu dijugjug

balik paman sadaya

nu ti mana tiluan semu rarusuh

Lurah Begal ngawalonan

“Aing ngaran Jayapati”

12.Pucung

Jumlah padalisan : 4

Jumlah engang tiap padalisan : 12-6-8-12

Sora panungtung : u-a-e-o-a

Watekna : piwuruk

Conto pupuh Pucung :

Estu untung nu bisa mupunjung indung

jeung nyenangkeun bapa

tanda yen bagjana gede

hirup mulus kaseundeuhan ku berekah

Lutung buntung luncat kana tunggul gintung

Monyet loreng leupas

luncat kana pager dengdek

Bajing kuning jorelang belang buntutna

13.Wirangrong

Jumlah padalisan : 6

Jumlah engang tiap padalisan : 8-8-8-8-8-8

Sora panungtung : i-o-u-i-a-a

Watekna : era, wirang, kaduhung.

Conto pupuh Wirangrong :

Barudak mangka ngalarti

Ulah rek kadalon-dalon

Enggon-enggon nungtut elmu

Mangka getol mangka tigin

Pibekeleun sarerea

Modal bakti ka nagara

Ditulis ku Mang Nanang

Catetan : hapunten bilih aya lepat sareng neda koreksina.