Urang Sunda kiwari kawasna geus loba nu teu wanoh ka nu disebut “pupuh”. Dalah keur jaman kuring sakola di SD ge - taun genep puluhan - geus langka diajarkeun ku guru teh. Duka memang teu aya dina kurikulumna, duka pedah guruna oge teu bisaeun.
Padahal pupuh teh hiji karya seni anu mibanda ajen luhur, komo mun ditilik tina seni dangdingna mah. Bisa jadi lantaran ari seni mah patalina jeung rasa, aya nu resep aya nu teu resep, aya nu bisa aya nu teu bisa. Mun kalolobaanana teu resep jeung teu bisa, nya lila-lila pada mopohokeun, kawas pupuh.
Ku motekarna sastrawan baheula, aya buku fiksi anu ditulis dina wangunan pupuh, disebutna wawacan. Eusina nyaritakeun dongeng atawa carita buhun. Tangtu wae nu bisa kana pupuh mah macana teh bari dihariringkeun. Nu kawentar harita antarana : Wawacan Mantri Jero, Wawacan Purnama Alam, Wawacan Pedang Allah, Wawacan Mundinglaya jeung sajabana. Hanjakal harita teh kuring keur budak, teu kapikir hayang nyieun koleksi.
Pupuh teh karya sastra puisi nu bisa ditembangkeun. Jumlahna aya 17. Masing-masing boga ciri dina jumlah padalisanna, jumlah engang tiap padalisan, sora tungtung tiap padalisan , jeung watekna anu dumasar kana wirahma. Tina jumlah anu 17, dibagi dua katagori, nyaeta sekar ageung, jeung sekar alit. Disebut sekar ageung lantaran bisa ditembangkeun leuwih ti sawanda. Sedengkeun sekar alit ukur sawanda. Nu kaasup sekar ageung nyaeta : kinanti, sinom, asmarandana, dangdanggula ( sok disingget ksad ). Sedengkeun nu kaasup sekar alit : balakbak, durma, gambuh, gurisa, juru demung, ladrang, lambang, magatru, maskumambang, mijil, pangkur, pucung, wirangrong.
Ngarah rada jentre kieu pereleanana.
Conto : pupuh kinanti
aturanana : jumlah padalisan 6, tiap
padalisan 8 engang, sora tungtung : u-i-a-i-a-i
Conto guguritanana :
bu-dak leu-tik bi-sa nga-pung 8 engang
sora tungtung u
ba-ba-ku nga-pung-na peu-ting 8 engang
sora tungtung i
nga-la-yang ka-ka-la-yang-an 8 engang
sora tungtung a
ma-ling-an nu a-mis a-mis 8 engang
sora tungtung i
sa-ru-pa-ning bu-bu-ah-an 8 engang
sora tungtung a
na-on ba-e nu ka-pang-gih 8 engang
sora tungtung i
Conto-conto pupuh :
Sekar ageung :
1.Kinanti
Jumlah
padalisan : 6
Jumlah
engang tiap padalisan : 8-8-8-8-8-8
Sora
panungtung : u-i-a-i-a-i
Watekna
: prihatin, miharep.
Conto
pupuh Kinanti :
Kembang ros ku matak lucu
Nya alus rupa nya seungit
Henteu aya papadana
Wantuning kembang sajati
Papas di patamanan
Seungit manis ngadalingding
2.Sinom
Jumlah
padalisan : 9
Jumlah
engang tiap padalisan : 8-8-8-8-7-8-7-8-12
Sora
panungtung : a-i-a-i-i-u-a-i-a
Watekna
: bungah, marahmay
Conto
pupuh Sinom :
Warna-warni lauk empang
Aya nu sami jeung pingping
Pagulung patumpang-tumpang
Ratna Rengganis ninggali
Warnaning lauk cai
Lalawak pating suruwuk
Sepat pating karocepat
Julung-julung ngajalingjing
Sisi balong balingbing, sisi balungbang
3.Asmarandana
Jumlah
padalisan : 7
Jumlah
engang tiap padalisan : 8-8-8-8-7-8-8
Sora
panungtung : i-a-e/o-a-a-u-a
Watekna
: asih, deudeuh.
Conto
pupuh Asmarandana :
Eling eling mangka eling
rumingkang di bumi alam
darma wawayangan bae
raga taya pangawasa
lamun kasasar lampah
nafsu nu matak kaduhung
badan anu katempuhan
4.Dangdanggula
Jumlah
padalisan : 10
Jumlah
engang tiap padalisan : 10-10-8-7-9-7-6-8-12-7
Sora
panungtung : i-a-e/o-u-i-a-u-a-i-a
Watekna
: jembar, nineung,was.
Conto
pupuh Dangdanggula :
Mega beureum surupna geus burit
Ngalanglayung panas pipikiran
Cikur jangkung jahe koneng
Naha teu palay tepung
Sim abdi mah ngabeunying leutik
Ari ras cimataan
Gedong tengah laut
Ulah kapalang nya bela
Paripaos gunting pameulahan gambir
Kacipta salamina
Sekar alit :
1.Balakbak
Jumlah
padalisan : 3
Jumlah
engang tiap padalisan : 15-15-15
Sora
panungtung : e-e-e
Watekna
: lucu, rehe
Conto
pupuh Balakbak
Aya warung sisi jalan rame pisan
Citameng
Awewena luas-luis geulis pisan
ngagoreng
Lalakina lalakina los ka pipir nyoo
monyet nyanggereng
2.Durma
Jumlah
padalisan : 7
Jumlah
engang tiap padalisan : 12-7-6-7-8-5-7
Sora
panungtung : a-i-a-a-i-a-i
Watekna
: harengheng, amarah, sumanget.
Conto pupuh Durma:
Moal ngejat sanajan ukur satapak
Geus dipasti ku jangji
Mun tacan laksana
Numpes musuh sarakah
Heunteu niat seja balik
Najan palastra
Mati di medan jurit
3.Gambuh
Jumlah
padalisan : 5
Jumlah
engang tiap padalisan : 7-10-12-8-8
Sora
panungtung : u-u-i-u-o
Watekna
: samar polah, tambuh laku, bingung.
Conto pupuh Gambuh :
Ngahuleng banget bingung
henteu terang ka mana ngajugjug
turug turug harita teh enggeus burit
panon poe geus rek surup
keueung sieun aya meong
4.Gurisa
Jumlah
padalisan : 8
Jumlah
engang tiap padalisan : 8-8-8-8-8-8-8-8
Sora
panungtung : a-a-a-a-a-a-a-a
Watekna
: heureuy tamba kesel
Conto
pupuh Gurisa :
Hayang teuing geura beurang
geus beurang rek ka Sumedang
nagih anu boga hutang
mun meunang rek meuli soang
tapi najan henteu meunang
teu rek buru buru mulang
rek tuluy guguru nembang
jeung diajar nabeuh gambang
5.Juru demung
Jumlah
padalisan : 5
Jumlah
engang tiap padalisan :8-8-6-8-8-8
Sora
panungtung : a-u-i-a-u
Watekna: bingung, susah pilakueun
Conto
pupuh Juru demung :
Mungguh nu hirup di dunya
Ku kersaning anu agung
Geus pinasti panggih
Jeung dua rupa perkara
Senang paselang jeung bingung
Lolobana mungguh
jalma,
embung hina hayang agung,
hayang hirup mukti,
tapina embung tarekah,
tinangtu mo bakal nanjung.
6.Ladrang
Jumlah
padalisan : 4
Jumlah
engang tiap padalisan : 10-4-8-12
Sora
panungtung : i-a-i-a
Watekna
: heureuy, nyindir.
Conto pupuh Ladrang :
Aya hiji rupa sato leutik
Engkang-engkang, engkang-engkang
Sok luluncatan di cai
Ari bangun arek sarupa jeung lancah
Aya
hiji anak bangkong leutik,
mokahaan,
maksudna ngelehkeun sapi,
nahan napas antukna bitu beuteungna.
7.Lambang
Jumlah
padalisan : 4
Jumlah
engang tiap padalisan : 8-8-8-8
Sora
panungtung : a-a-a-a
Watekna
: heureuy pikaseurieun
Conto pupuh : Lambang
Nawu kubang sisi tegal
nyair bogo meunang kadal
atuh teu payu dijual
rek didahar da teu halal
8.Magatru
Jumlah
padalisan : 5
Jumlah
engang tiap padalisan : 12-8-8-8-8
Sora
panungtung : u-i-u-i-o
Watekna
: handeueul, mamatahan
Conto pupuh Magatru :
Majalaya, Ciparay, Banjaran, Bandung
Kopo reujeung Cisondari,
Cicalengka, Ujung Berung
Rajamandala, Cimahi
Leles, Limbangan, Tarogong
9.Maskumambang
Jumlah
padalisan : 4
Jumlah
engang tiap padalisan : 12-6-8-8
Sora
panungtung : i-a-i-a
Watekna
: sedih, nalangsa
Conto
pupuh Maskumambang :
He barudak kudu mikir ti leuleutik
Maneh kahutangan
Ku kolot ti barang lahir
Nepi ka ayeuna pisan
Da kolot teh kahesean beurang peuting
Sumawon rugina
Ngan kolot heman gumati
Ngamemenan salawasna
Maraneh the kudu bae boga pikir
Rek mulang tarima
Ka kolot rek males asih
Dimana geus cumarita
10.Mijil
Jumlah
padalisan : 6
Jumlah
engang tiap padalisan : 10-6-10-10-6-6
Sora
panungtung : i-o-e-i-i-u
Watekna
: miharep
Conto
pupuh Mijil :
Mesat ngapung putra Sang Arimbi
Jeung mega geus awor
Beuki lila beuki luhur bae
Larak lirik ningali ka bumi
Milari kang rai
Pangeran Bimanyu
11.Pangkur
Jumlah
padalisan : 7
Jumlah
engang tiap padalisan : 8-11-8-7-12-8-8
Sora
panungtung : a-i-u-a-u-a-i
Watekna
: sayaga
Conto pupuh Pangkur :
Seja nyaba ngalalana
ngitung lembur ngajajah milang kori
henteu puguh nu dijugjug
balik paman sadaya
nu ti mana tiluan semu rarusuh
Lurah Begal ngawalonan
“Aing ngaran Jayapati”
12.Pucung
Jumlah
padalisan : 4
Jumlah
engang tiap padalisan : 12-6-8-12
Sora
panungtung : u-a-e-o-a
Watekna
: piwuruk
Conto
pupuh Pucung :
Estu untung nu bisa mupunjung indung
jeung nyenangkeun bapa
tanda yen bagjana gede
hirup mulus kaseundeuhan ku berekah
Lutung buntung luncat kana tunggul gintung
Monyet loreng leupas
luncat kana pager dengdek
Bajing kuning jorelang belang buntutna
13.Wirangrong
Jumlah
padalisan : 6
Jumlah
engang tiap padalisan : 8-8-8-8-8-8
Sora
panungtung : i-o-u-i-a-a
Watekna
: era, wirang, kaduhung.
Conto pupuh Wirangrong :
Barudak mangka ngalarti
Ulah rek kadalon-dalon
Enggon-enggon nungtut elmu
Mangka getol mangka tigin
Pibekeleun sarerea
Modal bakti ka nagara
Ditulis ku Mang Nanang
Catetan : hapunten bilih aya lepat sareng neda koreksina.